هر دانشجویی که بخواهد ادبیات را به صورت عمیق مطالعه کند؛ در مسیر مطالعهٔ ادبیات با مفهوم «موتیف» آشنا می‌شود و به اهمیت آن پی می‌برد. موتیف، مفهومی است که دانستن آن برای درک نوشته‌های شاعران و نویسندگان ضروری است.

موتیف، عنصر کلیدی برای گره زدن خواننده به متن نوشته است چراکه بارها و بارها در بخش‌های مهم متن تکرار می‌شوند و فهم آن به درک کل اثر کمک می‌کند. 

موتیف(Motif) چیست؟

موتیف فقط در نوشته و شعر رخ نمی‌دهد بلکه در موسیقی و سینما و گرافیک و شاخه‌های دیگر هنر نیز وجود دارد و در هر کدام به معنای مشابهی به کار می‌رود. امّا برای آنکه معنای موتیف را توضیح دهیم، اجازه بدهید که با یک مثال ساده مقصود را منتقل کنیم:

حتماً تا به حال دیده‌اید؛ افرادی را که عنصر اصلی شخصیت‌شان «مهربانی» است. برای چند لحظه این افراد را به یاد بیاورید و ببینید که چگونه در تمام لحظات زندگیشان تلاش می‌کنند رفتارهای مهربانانه از خود بر جای بگذارند؟

 مثلا وقتی به او توهین می‌شود؛ با لبخند درخواست می‌کند که با او بهتر رفتار کنند.

یا مثلا وقتی کسی در صف نانوایی، ناعادلانه از او جلو می‌زند؛ با خود می‌گوید که او را می‌بخشم و اعتراضی نمی‌کند و با لبخند جایش را به دیگری می‌دهد.

یا در اتوبوس وقتی پیرمرد یا پیرزنی وارد می‌شود؛ به راحتی بلند می‌شود و جای خود را به ایشان می‌دهد.

اگر همسایه‌اش مریض و بیمار شود، برایش غذا می‌پزد و احوالش را می‌پرسد.

در واقع شما وقتی به رفتارهای ایشان نگاه می‌کنید؛ به صورت تکرارشونده رفتارهای مهربانانه می‌بینید. شما از دیدن این رفتارهای مستمر و مکرر، پی به این ویژگی کلیدی ایشان می‌برید. در حقیقت این رفتارهای مکرر مهربانانه، باعث می‌شوند تا اطمینان حاصل کنیم که او شخصیتی مهربان دارد و «مهربانی» در وجودش برجسته می‌شود و در سراسر زندگیش ظاهر می‌شود.موتیف نیز شبیه این ویژگی کلیدی است که در رفتارهای بسیار تکرار می‌شود.

برای توضیح بهتر موتیف، به سراغ شنیدن سمفونی شماره پنج بتهوون برویم. این سمفونی به «سمفونی سرنوشت» نیز شناخته می‌شود. اگر دقت کنیم؛ در این موسیقی، نت‌های آغازین، در ادامهٔ موسیقی با سازهای مختلف و و شیوه‌های متنوع تکرار شده‌اند؛ به همین دلیل به آن «موتیف سرنوشت» نیز می‌گویند. به گفتهٔ بتهوون: «سرنوشت آنگونه که بر در می‌کوبد»

در حقیقت موتیف در موسیقی، یک ملودی کوتاه و تکرارشونده است که در تمام آهنگ تکرار و شنیده می‌شود. پیشنهاد می‌کنیم یک بار دیگر دقیق‌تر به این موسیقی گوش دهید و ببینید چند بار نت‌های آغازین را در ادامهٔ آهنگ می‌شنوید؟

همانطور که گفته شد؛ موتیف در موسیقی، سینما و معماری و دیگر هنرها نیز رخ می‌دهد. مثلاً موتیف در معماری، طرح‌ها و الگوهای تکراری هستند که به صورت ساختاری یا تزئینی در ساختمان‌ها به کار می‌روند. هر دو تصویر زیر دارای موتیف پیچ و خم هستند که یک طرح تکراری در آن‌ها جا گرفته است.

این موضوع در سینما هم رخ می‌دهد. مثلاً اگر قرار باشد که باغ‌آینه فیلمی بسازد که در سراسر آن همچون فیلم‌های عباس کیارستمی، از عنصر «تک‌درخت» استفاده کند؛ این تکرار برای مخاطب معنی‌دار خواهد بود. این تکرارهای معنی‌دار «موتیف» هستند.

یا برای مثال اگر بخواهیم در فیلم خود، تاریکی را نشان دهیم می‌توانیم این کار را با تاریکی فضا، خاموش کردن شمع‌ها و چراغ‌ها، تصویربرداری مداوم در شب، تصویر سیاه سفید و ... مفهوم «تاریکی» را نشان دهیم.

این تکرارها می‌توانند در کل یک اثر یا در کل آثار خالق هنری به کار روند و این رخداد می‌تواند به شیوه‌های متفاوت انجام شود از جمله: تکرار یک تکیه‌کلام در اثر یا کل آثار هنرمند، تکرار یک تصویر، تکرار یک رنگ، تکرار یک لباس، تکرار یک رویداد، تکرار یک جانور و حتی تکرار یک آب‌و هوا(مثلا در تمام تصاویر باران می‌بارد) و ....

دقّت کنیم که تمام تکرارها، موتیف نیستند زیرا تمام تکرارها، معنادار نیستند. فقط تکرارهایی که معنا دارند، موتیف به حساب می‌آیند. در حقیقت آن تصویر یا لغت یا الگو آنقدر تکرار می‌شود که شما به وضوح متوجه تکرار معنادارش می‌شوید و کنجکاو فهم معنایش می‌گردید مثلاً هربار که دو شخصیت باهم مشاجره می‌کنند؛ بیرون باران می‌بارد یا برق می‌رود و ...

موتیف(Motif) در ادبیات چیست؟